Πλάτωνας: Ο θάνατος του φιλοσόφου

 

«Όσοι ορθά φιλοσοφούν μελετούν τον θάνατο τους και ο θάνατος δεν τους φοβίζει όσο τους άλλους ανθρώπους» Πλάτωνας, Φαίδων 67e

Η βεβαιότητα του θανάτου ανέκαθεν προκαλούσε φόβο στον άνθρωπο. Τι μπορεί να έπεται; Είναι ο θάνατος το τέλος ή όχι; Πρώτος ο Πλατωνικός Σωκράτης ορίζει τη μελέτη του θανάτου ως αντικείμενο της φιλοσοφίας στην Απολογία, όπου ευφυώς συνοψίζει τις δύο πιθανότητες:

«Γιατί ένα από τα δύο είναι το να πεθάνει κανένας· ή είναι δηλαδή σαν να μην είναι (μηδὲν εἶναι), ούτε έχει αίσθηση από τίποτε ο πεθαμένος, ή όπως λένε κάποια αλλαγή είναι ο θάνατος και η ψυχή αλλάζει κατοικία από τον τόπο αυτό σε άλλο τόπο.»

Πλάτωνας, Απολογία Σωκράτους 40c

Η αντίληψη περί αθανασίας της ψυχής και ο χωρισμός της από το σώμα ακολουθεί όλη την Πλατωνική σκέψη. Ο Πλάτωνας καθιστά τον Σωκράτη κοινωνό της μεταθανάτιας ύπαρξης της ψυχής, γεγονός που του επιτρέπει να αποδεχτεί τον θάνατό του (ποτέ ως εκούσια αυτοκτονία αλλά ως ποινή της πόλεως) όχι απλώς με καρτερία αλλά και με ανυπομονησία για το νέο ταξίδι. Ο Σωκράτης, αν και καταθέτει τις δύο εκδοχές του θανάτου, επιλέγει σαφώς τη δεύτερη. Ως εκ τούτου, η αναμονή του βέβαιου θανάτου δεν τρομάζει τον Αθηναίο φιλόσοφο. Το αντίθετο. Η απαλλαγή από τα σαρκικά δεσμά θα ελευθερώσει το πνεύμα του, την ψυχή του, καθώς από μόνο του το σώμα αποτελεί εμπόδιο και αντιπερισπασμό τής θέασης της αλήθειας. Μόνο αν απαλλαγεί από το σώμα και τις επιθυμίες του, ο φιλόσοφος θα δει καθαρά τα πράγματα με την ψυχή (ἀπαλλακτέον αὐτοῦ καὶ αὐτῇ τῇ ψυχῇ θεατέον αὐτὰ τὰ πράγματα).

Σωκράτης και Πλάτων

Στον Φαίδωνα το σώμα κατηγορείται για μύρια δεινά: είναι υπεύθυνο για την απόσπαση του νου από τη θέαση του όντος, είναι η πηγή των επιθυμιών από τις οποίες ο φιλόσοφος εκούσια θέλει να απαλλαγεί δια παντός. Η ψυχή είναι υπόδουλη των σαρκικών αναγκών και επιθυμιών, με αποτέλεσμα να επιζητεί εναγωνίως την απελευθέρωσή της. Για να ασχοληθεί με τη φιλοσοφία:

«Διότι το σώμα μάς παρέχει άπειρες ασχολίες για την αναγκαία τροφή· ακόμη αν μας συμβούν κάποιες ασθένειες, μας εμποδίζουν από το κυνήγι του όντος. Έρωτες και επιθυμίες και φόβοι και όλων των ειδών τα είδωλα και φλυαρίες μας ξεχειλίζουν, ώστε αυτό λέγεται αληθινά και πραγματικά εξαιτίας αυτού δεν μπορούμε να στοχαστούμε τίποτε ποτέ. Επειδή τίποτε άλλο δεν προκαλεί το σώμα και οι επιθυμίες του παρά πολέμους και επαναστάσεις και μάχες, καθώς όλοι οι πόλεμοι γίνονται για την απόκτηση χρημάτων (διὰ γὰρ τὴν τῶν χρημάτων κτῆσιν πάντες οἱ πόλεμοι γίγνονται), τα δε χρήματα αναγκαζόμαστε να τα αποκτούμε για το σώμα, ως δούλοι και υπηρέτες του (δουλεύοντες τῇ τούτου θεραπείᾳ). Και εξαιτίας όλων αυτών δεν μπορούμε να ασχοληθούμε με τη φιλοσοφία. Και το χειρότερο από όλα είναι ότι εάν κάποιος από εμάς έχει ελεύθερο χρόνο και στραφούμε στην θεωρία και έρευνα, αμέσως μας αποσπά δημιουργεί θόρυβο και ταραχή, ώστε να μην μπορούμε να ατενίσουμε το αληθές. Αλλά πράγματι, είναι εμφανές ότι αν θελήσουμε να γνωρίσουμε αληθινά κάτι, θα πρέπει να απαλλαγούμε από αυτό και η ίδια η ψυχή να θεάται τα πράγματα.»

Πλάτωνας, Φαίδων 66b-66e

Ο φιλόσοφος στον Πλάτωνα θα αποφύγει τη μείξη με το σώμα όσο μπορεί κατά τη διάρκεια της ζωής του. Το σώμα είναι ακάθαρτο, η ψυχή καθαρή. Ως εκ τούτου, θα προσπαθήσει να διατηρήσει την καθαρότητά της. Η κάθαρση της ψυχής, ως αναμεμειγμένης με το σώμα, θα ξεκινήσει με τον θάνατο. Συνεπώς, για τον Πλάτωνα, ο αληθινός φιλόσοφος όχι μόνο δεν φοβάται τον θάνατο, αλλά τον προσμένει ώστε απερίσπαστη η ψυχή να ατενίσει το ον. Αυτό βέβαια θα συμβεί όταν ο θεός επιλέξει να απελευθερώσει τον άνθρωπο από τα δεσμά της ζωής:

«Και όσο ζούμε, έτσι, όπως φαίνεται, το κοντινότερο που μπορούμε να φτάσουμε στη γνώση είναι όταν δεν συναναστρεφόμαστε ούτε κοινωνούμε με το σώμα, εκτός αν είναι μεγάλη ανάγκη ούτε μολύνουμε τον εαυτό μας με τη φύση του, αλλά μένουμε αγνοί από αυτό, έως ότου ο ίδιος ο θεός να μας ελευθερώσει (ἕως ἂν ὁ θεὸς αὐτὸς ἀπολύσῃ ἡμᾶς).»

Πλάτωνας, Φαίδων 67a

Ο θάνατος όπως παρουσιάζεται στην Πλατωνική φιλοσοφία μόνο φόβο δεν πρέπει να προκαλεί. Θάνατος στον Πλάτωνα σημαίνει θάνατος του σώματος. Του ακάθαρτου σώματος, που έχει επιθυμίες, φόβους, ανάγκες. Του σώματος που φυλακίζει την ψυχή και την μολύνει. Η ψυχή πρέπει να υποστεί κάθαρση.

«Άραγε κάθαρση δεν είναι αυτό που συμβαίνει, όπως παλιά έλεγαν με ιστορίες, ο χωρισμός βέβαια της ψυχής από το σώμα και ο εθισμός της ψυχής στο να αυτοσυγκεντρώνεται και να αθροίζεται η ίδια από όλα τα μέρη του σώματος και να ζει όσο το δυνατόν και στο παρόν και έπειτα μόνη καθαυτή, απελευθερωμένη από το σώμα όπως από τα δεσμά του (ἐκλυομένην ὥσπερ ἐκ δεσμῶν ἐκ τοῦ σώματος);

Βέβαια, είπε.

Λοιπόν αυτό δεν ονομάζεται θάνατος, η απαλλαγή και ο χωρισμός της ψυχής από το σώμα (Οὐκοῦν τοῦτό γε θάνατος ὀνομάζεται, λύσις καὶ χωρισμὸς ψυχῆς ἀπὸ σώματος);

Οπωσδήποτε, είπε αυτός.

Αυτή την απελευθέρωση, όπως υποστηρίζουμε, επιθυμούν διακαώς πάντοτε μάλιστα και μόνο όσοι φιλοσοφούν ορθά, και αυτή η μελέτη ανήκει στους φιλοσόφους, η απελευθέρωση και ο χωρισμός της ψυχής από το σώμα, ή όχι;»

Πλάτωνας, Φαίδων 67c- 67d

Ο Πλάτωνας επιχειρεί να πείσει το κοινό για τη μεταθανάτιο θέαση του αγαθού, την ένωση με το θείο, την αποφυγή όλων των σωματικών μιαρών καταστάσεων, γεγονός που μπορεί να συμβεί μόνο με τον θάνατο. Ο θάνατος όχι μόνο δεν είναι κακός, αλλά αντιθέτως θα αποτελέσει τον «παράδεισο» του φιλοσόφου, εκείνου που φιλοσοφεί ορθά. Για τον Πλάτωνα αυτό είναι ζητούμενο. Η ζωή, η πολυμορφία και πολυπλοκότητά της, οι ηδονές και οι λύπες, οι φόβοι και οι ελπίδες δεν έχουν καμία αξία μπροστά στον θάνατο. Ο φιλόσοφος θα περιμένει να ζήσει μετά τον θάνατό του. Υπό αυτό το πρίσμα, ο θάνατος όχι μόνο δεν προκαλεί τρόμο στον ίδιο αλλά φαντάζει ελκυστικός. Ως εκ τούτου:

«Όσοι ορθά φιλοσοφούν μελετούν τον θάνατο τους και ο θάνατος δεν τους φοβίζει όσο τους άλλους ανθρώπους»

Πλάτωνας, Φαίδων 67e

Ο τόπος των Ιδεών είναι το σπίτι του φιλοσόφου. Οι δεσμώτες θα παραμείνουν στο σπήλαιο.